Đã nghèo lại còn xui !?
Để thấy một ngày mà Lão Hạc được vui vầy với cậu Vàng và con trai, cần phải biến "trật tự tự nhiên" thành "hệ thống công bằng" thực sự.
Trong văn học Việt Nam, hình ảnh Lão Hạc đã trở thành biểu tượng cho số phận bi thảm của người nông dân nghèo khổ trong xã hội cũ. Cuộc đời Lão Hạc, với những mất mát và gánh nặng cơm áo gạo tiền, không chỉ là câu chuyện cá nhân mà còn phản ánh những vấn đề xã hội vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay. Đâu là đáp án phù hợp cho câu hỏi: Tại sao đã nghèo lại còn xui?
Lý thuyết Dễ bị Tổn thương (Vulnerability Theory)
Lý thuyết Dễ bị Tổn thương (Vulnerability Theory) cho rằng nghèo đói không chỉ đơn thuần là tình trạng thiếu hụt về thu nhập mà còn là sự thiếu hụt khả năng ứng phó với các cú sốc và rủi ro khác nhau. Nôm na là đề kháng yếu.
Các cá nhân và hộ gia đình nghèo thường không có đủ nguồn lực vật chất, xã hội, và tài chính để bảo vệ mình trước những biến cố bất ngờ như ốm đau, mất việc làm, thiên tai, hoặc khủng hoảng kinh tế. Điều này dẫn đến việc họ dễ dàng rơi vào tình trạng nghèo lại càng nghèo, và khó để hồi phục.
Lão Hạc, vợ mất sớm, con trai bỏ đi làm đồn điền, chỉ còn lại mảnh vườn còm cõi và con chó Vàng. Giả sử, nếu Lão Hạc có một khoản tiết kiệm kha khá, hoặc một người thân giàu có sẵn sàng giúp đỡ, hay chính quyền đảm bảo được an sinh, có lẽ cái kết của ông đã không bi thảm đến vậy.
Đời không như mơ đối với người nghèo, họ thường phải đối mặt với những “rủi ro kép": vừa không có tiền, vừa không có lưới an sinh. Đến cuối cùng, Lão Hạc phải bán cả cậu Vàng – người bạn tâm giao duy nhất – để rồi sống trong dằn vặt và tủi hổ.
Lý thuyết Xã hội Rủi ro (Risk Society Theory)
Khi đã dễ bị tổn thương, nhóm yếu thế sẽ phải gánh chịu nhiều hơn khi những vấn đề có tầm ảnh hưởng lớn xảy ra. Lý thuyết Xã hội Rủi ro chỉ ra rằng xã hội hiện đại tạo ra ngày càng nhiều rủi ro mang tính hệ thống, như ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, khủng hoảng kinh tế toàn cầu và dịch bệnh. Những rủi ro này ảnh hưởng tới toàn xã hội, nhưng tác động lại không đồng đều.
Lại chuyện Lão Hạc, ông sống trong một xã hội đầy bất công, nơi mà tầng lớp lao động phải đối mặt với những mất mùa và đói kém. Khi mùa màng thất bát, Lão Hạc không chỉ mất đi nguồn thu nhập mà còn phải đối mặt với nguy cơ đói nghèo. Thiếu bảo hiểm y tế và không có khoản tiết kiệm nào để ứng phó với những tình huống bất ngờ, ông trở nên hoàn toàn cô độc khi con trai không thể về nhà vì công việc ở xa.
Sự phát triển của công nghiệp cũng góp phần tạo ra những rủi ro mới cho Lão Hạc. Khi con trai ông phải đi làm phu đồn điền, điều này không chỉ khiến ông lo lắng về sự an toàn của con mà còn làm tăng thêm cảm giác bất an trong cuộc sống của mình. Cái kết của ông là minh hoạ chân thực cho sự tàn nhẫn của xã hội, nơi những người nghèo khổ phải chịu đựng hậu quả nặng nề nhất từ các rủi ro mà họ không thể kiểm soát.
Lý Thuyết Mạng Lưới (Network Theory)
Lý thuyết Mạng lưới nhấn mạnh vai trò quan trọng của các mối quan hệ xã hội trong việc cung cấp nguồn lực và cơ hội cho các cá nhân. Những người có mạng lưới xã hội rộng lớn thường dễ dàng tiếp cận thông tin và hỗ trợ từ nhiều phía khác nhau. Ngược lại, những người nghèo thường bị hạn chế trong các mối quan hệ của mình; họ chủ yếu giao tiếp với những người cùng cảnh ngộ.
Lão Hạc cũng là một minh chứng điển hình cho điều này. Ông sống cô đơn trong một ngôi nhà nhỏ với chỉ con chó Vàng làm bạn. Không có ai để tâm sự hay chia sẻ nỗi lòng, ông trở thành một hòn đảo cô độc giữa dòng đời tấp nập. Khi gặp khó khăn về tài chính hoặc sức khỏe, ông không thể tìm kiếm sự giúp đỡ từ cộng đồng vì chính bản thân ông cũng đã tự cô lập mình khỏi mọi mối quan hệ xã hội khác. Đến khi túng quẫn và cần tiền chữa bệnh cho bản thân hay con trai, ông chỉ biết tìm đến ông giáo – một trí thức cũng đang vật lộn với cuộc sống khó khăn – để nhờ vả. Nhưng bản thân ông giáo cũng không thể giúp gì nhiều vì chính ông cũng đang ở trong tình trạng tương tự. Sự cô đơn và thiếu kết nối xã hội đã khiến Lão Hạc càng thêm khốn khổ.
Kết
Những câu chuyện như Lão Hạc rất dễ nhận được sự cảm thông, nhưng cũng rất dễ để đổ lỗi cho người nghèo rằng “họ nghèo là tại họ”. Thật dễ dàng để quy mọi thứ về "tính cách," "năng lực," hay "lựa chọn cá nhân", nhưng đó là sự lảng tránh trách nhiệm của tập thể. Dựa vào 3 lý thuyết trên, nghèo đói là kết quả của một chuỗi yếu tố phức tạp: thiếu lưới bảo vệ, phân bố rủi ro không đồng đều, và sự cô lập trong xã hội.
Thuyết tất định, một học thuyết cho rằng mọi sự kiện đều đã được định trước và con người không có khả năng thay đổi, thường được sử dụng để biện minh cho các bất công kiểu này. Họ nghèo thì xui là đương nhiên?! Tôi không nghĩ vậy, tôi tin là con người có khả năng thay đổi, xã hội có thể tiến bộ.
Để thay đổi thực tại này, chúng ta không nên chỉ đơn thuần "cho tiền" mà cần tạo ra một hệ thống an sinh xã hội mạnh mẽ, chính sách giảm thiểu rủi ro phù hợp, và cơ hội mở rộng các mối quan hệ xã hội cho những người dễ bị tổn thương. Và sự can thiệp cũng cần phải cẩn thận để không tạo ra sự phụ thuộc.
Để thấy một ngày mà Lão Hạc được vui vầy với cậu Vàng và con trai, cần phải biến "trật tự tự nhiên" thành "hệ thống công bằng" thực sự.